معماری مزارع تاریخی ایران

مقدمه

موضوع مطالعه مزارع مسكونی تاریخی به صورت خام در جریان پیمایش و بازدید از حومه تیاسر کاشان در سال ۱۳۸۴ شمسی مطرح شد و به نظر جالب و اندکی مبهم آمد. کولونی های کوچک و منسجمی که آماده رمزگشایی بودند و در هر نقطه یا گل های در اطراف شهر دیده می شدند.

ما گروه تحقیق پایگاه میراث فرهنگی نیاسر در ابتدای کار فقط آنها را شناسایی کردیم به نظر می رسید که در یک محدوده ۱۵ کیلومتری می توان به بیش از ۴۰ مزرعه رسید سراغشان را از کتاب تاریخ کاشمان اثر کلانتر ضرابی گرفتیم در این کتاب درباره بسیاری از مزارع کنونی توضیحاتی آمده است. موضوعی که جالب به نظر می رسید هم کناری چندین عنصر اصلی برای تولید یک یافت کوچک مقیاس بود. این بافت دارای کارکردی مشابه با یک روستای کوچک بود. ما آن را یک مجتمع زیستی کوچک می دانستیم اما اهالی آن را مزرعه می نامیدند و البته اغلب مزارع در حال تبدیل شدن به روستا بودند.

در همان سال گزارش تقریباً جامعی درباره چنین مزارعی توسط پایگاه میراث فرهنگی نیاسر تهیه شد. اسامی مزارع و تعداد آنها برای تطبیق و تدقیق با نکته هایی که کلانتر ضرابی در دوره قاجار به آنها اشاره کرده بود جمع آوری شد. در ادامه و در سال ۱۳۸۷ شمسی با توجه به شناسایی مزارع در سالهای پیشین همه مزارع در حد توان و امکانات برداشت و نقشه برداری شدند این پایان کار مزارع در پایگاه میراث فرهنگی نیاسر بود.

اما با گذشت دهه ۱۳۸۰ و آغاز دهه ۱۳۹۰ شمسی این موضوع به دلیل تو بودن و اثر مثبت در مطالعات معماری ایران برای پژوهش در رساله دکتری در دانشگاه هنر اصفهان با راهنمایی آقایان دکتر اصغر محمد مرادی و دکتر احمد صالحی کاخکی مورد توجه قرار گرفت و سعی شد در طول سال های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۷ شمسی برای پرسش هایی که در باب چیستی و چگونگی مزارع تاریخی مطرح شده پاسخی درخور پیدا شود یکی از مشکلات در تدوین رساله برای مزارع آشنایی اندک جوامع علمی با این موضوع بود.

بنابراین دو سال اول به تشریح مفاهیم و مقصود از مزارع تاریخی سپری شد. علاوه بر سخنرانی در دانشگاه ها چندین مقاله نیز در این باره نوشته شد و تا حدودی جوامع علمی مرتبط با موضوع با آن آشنا شدند.

ادامه پژوهش علاوه بر باز کردن ،مطلب زاینده سؤالات بیشتری بود و پاسخ به آنها نیازمند پژوهش در اسناد و مصاحبه با افراد مختلف و مرتبط بود. شهرهای اقلیم مرکزی ایران مأمن مزارع و مطالعات میدانی چاشنی ادامه کار به حساب میآمد بنابراین سه قالب اصلی برای تحقیق در نظر گرفته شد.

1. سند پژوهی و
2. نگرش سنجی
3. مطالعات میدانی

بازدید میدانی از یکصد ،مزرعه گفت وگو با ذی نفعان و همچنین مراجعه به منابع مستقیم و غیر مستقیم داخلی و خارجی فرصتی ایجاد کرد تا زوایای فراموش شده مزارع در دوره های مختلف تاریخی، هویدا شود بر اساس اسناد تاریخی در دوره قاجار و پیش از آن مجتمع های زیستی ای در پهنه اقلیم مرکزی ایران به وجود آمدند که علاوه بر اثری بسزا در معیشت و زیست بوم پدیدآورنده فرهنگ اجتماعی و اقتصادی ویژه در منطقه بودند. این عناصر بر پایۀ اسناد تاریخی و همچنین به دلیل دارا بودن جمعیت ثابت و استقرار عناصر کالبدی خدماتی در کنار کشتخوان ها مزارع مسکون نامیده شده اند و برخی از مزارع توانسته بودند تا پایان دوره پهلوی اول و حتی تاکنون به حیات و بقا ادامه دهند.

هم اکنون مسئلۀ اصلی تخریب مزارع مسکون تاریخی است که علاوه بر تأثیر از عوامل محیطی و اقلیمی و زمان به علل مختلف از جمله فراموشی آنها در جوامع محلی و فقدان مبانی حفاظت در جوامع علمی شتاب گرفته است. بسیاری از مزارع در نیاسر و قم به تلی از خاک تبدیل شده اند و برخی دیگر در نقاط مختلف کشور بدون حفاظت در سال های آینده از میان خواهند رفت.

یافته های کتاب بر مطالعه در مزارع مسکون حوزه های نیاسر ،قم سمنان اصفهان بیرجند و کرمان استوار است و تحلیل اسناد برخی از مزارع مسکون به منزله نمونه موردی موجب کشف قابلیت ها و نظام های موجود در آنها شده است. این کتاب در شش فصل گردآوری شده و با عنوان معماری مزارع تاریخی در ایران ارائه می شود تا شاید برگی گمشده از معماری ایران دوباره هویدا شده و خود را به ما معرفی کند.

فصل اول به کلیات پژوهش و روش تحقیق دربارۀ مزارع تاریخی میپردازد.

فصل دوم پیشینه تاریخی چهارچوب نظری و پیشینهٔ محتوایی بیان شده است.

فصل سوم شامل یافته ها در مزارع مسکون تاریخی بخشی از اقلیم مرکزی ایران به ویژه حومه نیاسر است.

فصل چهارم تعدادی از مزارع اربابی معرفی شده است.

فصل پنجم قابلیت ها و ویژگی های مزارع اربابی نیاسر را شرح داده ایم.

فصل ششم به بیان تجارب مشابه بین المللی اختصاص دارد.

کتاب نامه: منابع اولیه و ثانویه فارسی و انگلیسی استفاده شده در پژوهش آمده است.

در پیوست نیز تصویرها و نقشه های چندین مزرعه به منظور نمونه ارائه شده است.